Gidsen van ’t Gilde laten je tijdens de wandeling over Arnhems Buiten de uitzonderlijke schoonheid van het park, zijn monumenten, gazons en zeldzame bomen zien. 


Het park ligt in een glooiend en afwisselend landschap met bebossing, open grasperken met solitaire bomen, lanen en slingerende paden. Slechts 10% van het park is bebouwd.
De vestiging van KEMA op een landgoed was bij de ingebruikneming in 1938 uniek in Nederland. Bij de overdracht van het terrein aan KEMA is zelfs vastgelegd dat het karakter van het landgoed bewaard moest blijven.


Vooruitstrevende ideeën van KEMA over energie èn over werken en leven in het groen zijn ook nu nog van toepassing op het huidige bedrijvenpark. 

Aan de westrand van Arnhem ligt een fraai bedrijventerrein in een oud park met bijzondere bomen. 

In 1931 besloot de N.V. tot Keuring van Electrotechnische Materialen (KEMA) op het landgoed Den Brink een complex te bouwen met laboratoria en kantoren. 

Er verschenen gebouwen in de stijl van de Nieuwe Haagse School en de Delftse School. De architecten streefde naar eenheid in vormgeving en materiaalgebruik. 

KEMA werd in 1927 opgericht voor het testen van elektrotechnisch materieel, machines en apparatuur. Het bedrijf zette Arnhem internationaal op de kaart als innovatieplek. Maar bij het grote publiek is KEMA vooral bekend van het keurmerk voor huishoudelijke elektrische apparaten. 

KEMA is inmiddels overgenomen en vertrokken van Arnhems Buiten. Nieuwe bedrijven op het gebied van energie, mobiliteit, creatieve industrie, life sciences & health hebben zich er nu gevestigd.

Aan de westrand van Arnhem ligt een fraai bedrijventerrein in een oud park met bijzondere bomen. Vanaf de jaren '30 bouwde de KEMA hier een complex van laboratoria en kantoren. Als bedrijvencomplex op een landgoed was het KEMA-terrein uniek in Nederland. Je vindt er architectuurparels in de stijl van de Nieuwe Haagse School en de Delftse School. Wandel mee en geniet!

Aan de westrand van Arnhem ligt een fraai bedrijventerrein in een oud park met bijzondere bomen. Gidsen van ’t Gilde laten je tijdens de wandeling over Arnhems Buiten de uitzonderlijke schoonheid van het park, zijn monumenten, gazons en zeldzame bomen zien. 

Arnhems Buiten. Wandeling met ‘t Gilde

Van origine is ‘de Lommerd’ een pandjeshuis. Gebouwd in 1869 als Gemeentelijke Voorschotbank. 
In 1947 werd de bank opgeheven. Er werd onder andere een confectiebedrijf, een lederwaren reparatiewerkplaats en drukkerij gevestigd. 
Vanaf de jaren 80 is het buurthuis in een groot deel van het pand gevestigd. De naastgelegen bankdirecteurswoning heeft nog veel originele details en herbergt vele verhalen over vroeger. 

Vrijwilligers van Stichting Programma en Beheer de Nieuwe Lommerd vertellen je graag alles over het gebouw, het leven van toen en de toekomst van de woning.

Vrijwilligers van Stichting Programma en Beheer de Nieuwe Lommerd vertellen je graag alles over het gebouw, het leven van toen en de toekomst van de woning. Dit gemeentelijk monument is de moeite waard om te bezoeken.

Wil je een kijkje nemen in het verleden? De bankdirecteurswoning heeft nog veel originele details en herbergt vele verhalen over vroeger.  

Bank van Leening - Museumwoning  Spijkerstraat

Van monumentaal gebedshuis naar culturele topattractie: Rijksmonument de Eusebiuskerk. 

De Eusebius vertelt de geschiedenis van bijna twaalf eeuwen Arnhem. In de Tweede Wereldoorlog (1944-1945) heeft de Eusebius het, net als de Arnhemmers,zwaar te verduren gehad. De kerk herrees tijdens de periode van wederopbouw en gaf de stad en zijn inwoners hun trots terug. Een grootscheepse restauratie van het Rijksmonument is onlangs afgerond.

De Eusebius is het enige kerkgebouw in Europa met een lift in de toren. De glazen balkons op 60 meter hoogte bieden een fenomenaal en vrij uitzicht op Arnhem en omgeving.

In de Eusebius maak je een reis door de tijd: van de 21e eeuw helemaal terug naar de vroege middeleeuwen. Ervaar de prachtig gerestaureerde kerk  en geniet van het fantastische uitzicht op de skyline van Arnhem vanuit de panoramalift (tot 73 meter hoogte) en de glazen balkons. Laat je inspireren tijdens de waterstof-presentaties over de toepassingen van waterstof in de Eusebiuskerk.

Ontdek de vele verhalen: van de Eusebius als hét machtscentrum van Europa rond het jaar 1500 tot de Eusebius als nationaal icoon van de wederopbouw na de verwoesting tijdens de Tweede Wereldoorlog. 

Eusebiuskerk

### Het monument: Belvédèretoren

Dit historische uitkijkpunt, gebouwd door baron van Heeckeren in 1824, geeft naar alle windrichtingen een ongeëvenaard panorama van de wijde omgeving. De 140 treden van de wenteltrap brengen je nagenoeg tot 100 meter boven NAP, even hoog als de toren van de Eusebiuskerk in het centrum van Arnhem. Vanaf De Belvédère is het uitzicht over de stuwwallen en de Betuwe adembenemend.

Je ziet Arnhem aan je voeten, maar ook veel plaatsen er omheen, met spoorlijnen, snelwegen en rivieren. Je ziet de stuwwal, waarop de toren staat en de doorbraak die de Rijn in de horizon heeft gemaakt (Gelderse poort). Je kijkt op de “brug te ver” en je kunt troepenbewegingen en de evacuatie in de Tweede Wereldoorlog aanwijzen. Je kijkt naar vogels boven in de bomen en ziet het verschil in begroeiing van zandgrond en klei. Kortom;  een echt leerMo(nu)ment!

De Belvédèretoren is gelegen in Park Sonsbeek. Het huidige Park Sonsbeek is, samen met de aangrenzende parken Zypendaal en Gulden Bodem, sinds 2005 een rijksmonument. In het park vind je bijzondere plekken zoals de Grote en Kleine Watervalen en de [IJskelder](https://natuurcentrumarnhem.nl/locaties/de-ijskelder/).

Aan de rand van Park Sonsbeek vind je bezoekerscentrum [Molenplaats Sonsbeek.](https://natuurcentrumarnhem.nl/locaties/molenplaats-sonsbeek/) Hier is informatie te verkrijgen over Park Sonsbeek en vind je [restaurant A Beautifull Mess.](https://natuurcentrumarnhem.nl/locaties/restaurant-a-beautifull-mess/)

Beklim De Belvédère! Hoog boven het bladerdak van Park Sonsbeek steekt De Belvédère uit. [De Belvédèretoren](https://natuurcentrumarnhem.nl/locaties/de-belvedere/) in park Sonsbeek is op de Open Monumentendag open voor bezoek tussen 11:00 -16:00 uur. Kom alles te weten over dit bijzondere historische monument en geniet van het prachtige uitzicht over Arnhem. Onze gidsen vertellen je alles over de toren en ontvangen je graag!

Beklim De Belvédère! Hoog boven het bladerdak van Park Sonsbeek steekt De Belvédère uit. 

Belvédèretoren

Het Bio Vakantieoord is een vakantiepark voor gezinnen met een meervoudig gehandicapt kind. De Bioscoopbond heeft stichting Bio Vacantieoord opgericht in 1927 voor de zogenaamde bleekneusjes uit de stad om aan te sterken aan zee. Vandaar de naam ‘Bio’! 

In de jaren ’50 was er grote behoefte aan een centrum voor kinderrevalidatie voor de behandeling jonge poliopatiënten. De keus viel op een plek in de bossen bij Arnhem. Architect J.J.P. Oud (1890-1963) ontwierp het gebouwencomplex. Oud is bekend als lid van de kunstbeweging De Stijl. Oud wilde met zijn ontwerp voorkomen dat een kind zich verloren zou voelen in een onpersoonlijk gebouw. Hij verdeelde daarom alle functies in verschillende gebouwen. De vrolijke beeldende kunst versterkte die opzet. Kijk bijvoorbeeld naar het bijzondere, geglazuurde tegeltableau van de kunstenaar Karel Appel boven de ingang en de bijzondere beelden aan de vijvers! 

Sinds de jaren negentig is het Bio Vakantieoord in gebruik als een aangepast vakantiepark. Jaarlijks brengen 1750 gezinnen met een meervoudig gehandicapt kind hun vakantie door op het 20 ha grote landgoed met o.a. een manege, een zwembad en een bioscoop.

Historisch filmmateriaal van Bio Vakantieoord geeft een goed beeld van wat Bio door de jaren heen heeft gedaan, en nog steeds doet. De bioscopen vertoonden met enige regelmaat filmpjes over Bio, als collectefilm of als nieuwsbericht in het Polygoonjournaal. De opening in 1960 is daarin te zien, alsook beelden van de bouw enkele jaren eerder.

Een historisch overzicht is te vinden op: [samen100jaarworden.nl/90jaar](https://samen100worden.nl/)

Op zaterdag 10 september nemen we je mee in de geschiedenis van het Bio Vakantieoord, dat al in 1927 werd opgericht als vakantiekolonie voor bleekneusjes. Je leert over de architectuur van het rijksmonument, het gebruik als revalidatieoord en we laten je graag het vakantiegevoel van onze gasten ervaren. 
Hoe wordt omgegaan met de verduurzaming van dit monument van het Moderne Bouwen?



Het thema ‘Duurzaamheid’ is wel heel toepasselijk voor het Bio Vakantieoord. Dit bijzondere rijksmonument van architect J.J.P. Oud is in de jaren ‘6o geopend als revalidatieoord voor jonge poliopatiëntjes. Zij woonden, revalideerden en kregen onderwijs in het Bio Vakantieoord. Sinds 1995 is het Bio Vakantieoord in gebruik als vakantiepark voor gezinnen met meervoudig gehandicapte kinderen. 
Op dit moment is Stichting Bio Vakantieoord bezig met het verduurzamen van het complex. Hoe kan het verduurzamen vorm krijgen zonder dit (rijks)monument van het Moderne bouwen geweld aan te doen?

We nemen je mee in de geschiedenis van Bio Vakantieoord. Je leert over de architectuur van het rijksmonument, het gebruik als revalidatieoord en we laten je graag het vakantiegevoel van onze gasten ervaren.

Bio Vakantieoord

Het nieuwe ontwerp herstelt Blauwe Golven in ere. Er wordt alleen óp het kunstwerk geparkeerd, niet meer er naast. Door de baanbreedtes van de golven aan te passen op die van een regulier parkeervak wordt de parkeerfunctie verduidelijkt. De blauwe banen worden daarbij verbreed, de witte versmald. 


De grote fontein, een door Bob van der Vliet ontworpen feestelijke toevoeging, werkt straks, voorzien van nieuwe, zuinigere pompen als vanouds. Bijkomend voordeel is dat de spuitende fontein een effectieve verkoeling van de omgeving geeft en zo het lokale ‘hitte-eiland-effect' vermindert.

\
De omgeving van Blauwe Golven wordt opgeschoond en vergroend. De Oude Kraan verandert in een riante wandelzone. 

Hiermee krijgt de beoogde creatieve corridor tussen stadscentrum en kunstacademie ArtEZ en Museum Arnhem zijn vorm. Overbodige wegdelen worden toegevoegd aan een brede groenstrook met ruimte voor waterberging. Hier wordt een divers palet aan nieuwe bomen geplant, die bijdragen aan het bevorderen van de biodiversiteit.  

\
Het Roermondsplein vormt de afsluiting van de Arnhemse binnensingel. De zogenaamde singel-taal met veel bomen en gebogen plantvakken wordt doorgezet; deels verhoogd als zitrand, deels verlaagd voor wateropvang. De singel eindigt in een nieuw balkon aan de rivier. Aan de zuidwestzijde van het gebied maakt de besloten en ommuurde terp plaats voor een royaal, flauw hellend grastalud. Een nieuwe *folly* vormt hier een speels accent als tegenbeweging van de zware *fly-over* en biedt straks uitzicht op zowel de Rijn als op Blauwe Golven.



Op de plek van het huidige Roermondsplein lag ooit de Oude Haven, die de stad met de Rijn verbond. Na de Tweede Wereldoorlog werd de haven gedempt met het puin van de vernielde panden uit de stad. Omdat hier eerder een schipbrug had gelegen en veerpont had gevaren, werd hier in 1977 een tweede brug over de Rijn gerealiseerd. 


Peter Struycken kreeg opdracht van de Gemeente Arnhem om het gebied onder de noordelijke op- en afritten van de brug vorm te geven. Hij ontwierp aan het Roermondsplein een omgevingskunstwerk in aanvulling op zijn vormgeving van de Rijnkade. Het geheel is ontworpen als parkeerveld, als één groot gebaar tegenover het infrastructurele geweld van de oprit naar de brug. 

Blauwe Golven is een van de belangrijkste omgevingskunstwerken die in Nederland in de jaren zeventig van de vorige eeuw zijn gerealiseerd. De ontwerper, Peter Struycken, is samen met Berend Hendriks grondlegger van de zogenoemde Arnhemse School. 


Vanaf die tijd werden ook de mogelijkheden beproefd van beeldmiddelen die bij de beschouwer visuele associaties konden oproepen en zo een herkenbare identiteit konden verlenen aan een plek. Zo ook bij Blauwe Golven: de keuze voor het golvenmotief en de kleuren wit en blauw is ingegeven door de locatie en bedoeld om de relatie tussen stad en rivier te herstellen. In de loop der jaren hebben aan de locatie diverse aanpassingen plaatsgevonden, waarbij de uitstraling van het kunstwerk is vertroebeld.

De gemeente ontwikkelde in 2017 een nieuwe visie op het plein: een zogenoemde groene corridor zou de binnenstad verbinden met Museum Arnhem en academie ArtEZ. Blauwe Golven zouden hierbij plaats maken voor groen. Tegen dit plan kwam veel protest.


In 2020 maakten de landschapsarchitecten Van Veenenbos en Bosch het nieuwe plan voor behoud van Blauwe Golven, met aanpassingen voor hedendaags gebruik in een groene, duurzame omgeving.

Het iconische kunstwerk Blauwe Golven wordt hersteld, de omgeving groener, een promenade verbindt straks de binnenstad met ArtEZ en Museum Arnhem. Tijdens een rondleiding over Nederlands grootste kunstwerk in de openbare ruimte, geven landschapsarchitecten Van Veenenbos en Bosch toelichting op het nieuwe ontwerp. De opknapbeurt zal later dit jaar starten.

Tijdens een rondleiding over Nederlands grootste kunstwerk in de openbare ruimte, geven landschapsarchitecten Van Veenenbos en Bosch toelichting op het nieuwe ontwerp van het iconische kunstwerk Blauwe Golven.

Blauwe golven 

‘De Schuur’ maakte onderdeel uit van het boerderijcomplex De Steenen Camer. De boerderij is een grote hoeve van het Betuwse T-huistype en stamt uit 1848. In de boerderij is nu een pannenkoekenrestaurant gevestigd.\
Naast de boerderij staat aan de oostkant een grote schuur (nu: De Schuur) met door riet en pannen gedekt wolfdak uit 1836. Ook staan er andere 19de-eeuwse bouwwerken.\
De schuur heeft tot ongeveer 1975 dienst gedaan als koeien- en varkensschuur met hooizolder. Daarna is het boerenbedrijf opgeheven. Op de landerijen is een groot deel van de wijk Elderveld gebouwd.

De Biologische Tuinbouwvereniging Elderveld heeft deze schuur sinds 1975 in gebruik als verenigingsgebouw. Het boerderijcomplex de Steenen Camer’ is sinds 1977 een rijksmonument.

Fraai monumentaal boerderijencomplex bij de natuur van Meinerswijk, te combineren met een rondleiding door het castellum en de Romeinse Tuin in Meinerswijk!

Boerderijcomplex “de Steenen Camer”

**Hoofdgebouw**


Het monumentale hoofdgebouw van Bronbeek is door Nicolaas Willem Rose in 1860 ontworpen als tehuis voor gepensioneerde militairen uit het leger in de overzeese koloniën. Het is nu in gebruik als tehuis voor veteranen van alle krijgsmachtdelen. Daarnaast is in het gebouw het museum van de Nederlandse koloniale geschiedenis. Na de heropening van de permanente tentoonstelling in 2022  kun je weer vrij rondkijken in de exposities in het museum, of deelnemen aan een van de rondleidingen langs de architectuur van het gebouw.

**Landgoed en commandantswoning**


Het landgoed Bronbeek is in oorsprong een particuliere buitenplaats uit de 19de eeuw. In 1854 kocht koning Willem III het en liet park en villa verfraaien. De villa heeft nu nog steeds het uiterlijk dat het toen kreeg. In 1859 schonk hij zijn landgoed aan de staat. Die liet er een ‘tehuis voor invaliden’ van het koloniale leger op bouwen, het huidige hoofdgebouw. Na de opening van het tehuis in 1863 werd het landgoed door de veteranen agrarisch gebruikt. De villa werd toen de ambtswoning van de commandant. In 1959 kwam er een eind aan het agrarisch bedrijf, het park werd heringericht. Ondanks de wijzigingen in de loop der tijd heeft het landgoed de hoofdopzet en veel elementen van zijn oorspronkelijke aanleg behouden.

In de architectuurrondleiding komt het hoofdgebouw van Bronbeek aan de orde. Het is rond 1860 ontworpen door Nicolaas Rose. Nu is het een tehuis voor veteranen van alle krijgsmachtdelen en museum van de Nederlandse koloniale geschiedenis. 

In de landgoedrondleiding hoor je over ruim 200 jaar geschiedenis van het landgoed Bronbeek, park, bronnen en bomen, beelden, monumenten. 

Voor kinderen is er van alles te zien op landgoed Bronbeek. Speur door het park met de speurtocht! Wist je dat vroeger een koning een paleisje bezat op het landgoed bij Museum Bronbeek? En dat je er nu ezeltjes kunt vinden en ook in het wandelbos verstoppertje kunt spelen? Er is nog veel meer leuks te zien en te beleven! 

Kom naar Bronbeek om de gratis speurtocht op te halen. Als je de route van de speurtocht volgt, vind je de letters die dwerghertje Kantjil voor je heeft neergezet. Kun jij er twee woorden mee maken?

Ga mee met een gids en ontdek de bijzondere architectuur van het hoofdgebouw. 
Hoor alles over de geschiedenis tijdens de landgoedrondleiding. Voor het gezin is er een interactieve familierondleiding over het landgoed Bronbeek.



Landgoed Bronbeek

**Historie**\
Een blauw monument in een groen monument. Het ontstaan van sprengbeken hebben we te danken aan de een na laatste ijstijd, zo’n 150.000 jaar geleden: het Saalien. De beek is vermoedelijk gegraven, maar kan ook al natte plekken hebben gehad die door de mens verbonden zijn. Eigenlijk is hier weinig over bekend. De beek heeft zover bekend altijd deel uitgemaakt van de landgoederen die hier hebben gelegen en voor een deel nog steeds liggen.

Voor zover bekend heeft alleen in Angerenstein een molen gestaan. Dit is weinig, gezien de lengte van de beek in verhouding tot de andere Arnhemse beken. Omdat de bovenloop niet in een landgoed ligt, is de functie vermoedelijk eerder een waterbron voor het bevloeien van akkers en voor gebruik voor mens en dier. Deze beek maakt dan ook niet echt deel uit van de vroege Arnhemse industriële periode.\
De beek dient nu ter verfraaiing van het landschap, als ecologische drager en als natuurlijke afvoer van regenwater. Het dal, incl. beek, is ook belangrijk voor koeling van de aanliggende wijken tot aan de Velperweg. Een versterking als klimaatbuffer bij extreme neerslag kan tegelijk een versterking opleveren als ecologische verbinding tussen Veluwe en IJssel.

Met Ronald Bos, adviseur Omgevingskwaliteit en Klimaatadaptatie van de gemeente Arnhem, wandelen we langs de Beek op de Paasberg, van de oorsprong tot het verdwijnpunt. Tijdens de wandeling is er aandacht voor het watersysteem, de geschiedenis van de beek, het belang van de beek in de huidige tijd, en de natuur in en rond de beek.

Aan de noordkant van Arnhem ontspringen beken. Vanuit de stuwwal stromen de beken naar de Rijn en de IJssel. Van west naar oost zijn dat de Slijpbeek, de St. Jansbeek, de Klarenbeek/Molenbeek en de Beek op de Paasberg.

Leer meer over de geschiedenis van de sprengbeken en hun nut voor de klimaatadaptatie

Dal van de  Beek op de Paasberg 

Het gebouw dankt haar monumentstatus aan de monumentale doch sobere bouwstijl die karakteristiek is voor de architectuur van de Wederopbouw uit het midden van de vorige eeuw. Belangrijke elementen zijn het orgel - een échte Van Vulpen - en de ramen aan de oost- en aan de westzijde van het gebouw, respectievelijk het ochtend- en het avondraam.

Het gebouw was tot 2019 de kerk van de Protestantse Gemeente Arnhem (PGA). Sindsdien zijn de bewoners van de wijken Gulden Bodem, Sterrenberg, Burgemeesterswijk en Hoogkamp drukdoende het gebouw te transformeren tot een laagdrempelig doch bruisend wijkscentrum.

De Burgemeesterswijk is - met al haar woonhuizen uit het einde van de negentiende/ begin twintigste eeuw - één groot beschermd stadsgezicht. Wil je als bewoner zo’n woning verduurzamen, dan kom je voor heel specifieke problemen te staan. 

De commissie Duurzaamheid van de Burgemeesterswijk wil de bezoeker graag een aantal mogelijkheden laten zien en slimme oplossingen tonen.

De Burgemeesterswijk is - met al haar woonhuizen uit het einde van de negentiende/ begin twintigste eeuw - één groot beschermd stadsgezicht. Wil je als bewoner zo’n woning verduurzamen, kom dan naar deze presentatie!


De Bakermat, Monument en Duurzaamheid

Duurzaamheid begint met aandacht. De tuinen in het Spijkerkwartier kunnen niet bestaan zonder de aandacht en de vaak wekelijkse arbeid van de omwonenden. 


De geschiedenis van de tuinen begint in de tachtiger jaren van de vorige eeuw. In de loop der jaren zijn er steeds meer tuinen aangelegd. Op dit moment zijn er twaalf toegankelijke tuinen.


De tuinen bieden een rustpunt in de wijk, ze zijn een ontmoetingsplek en daardoor hebben ze ook een belangrijke sociale functie. En natuurlijk, de tuinen zijn groen! De diversiteit in de tuinen, het aantrekken van insecten, vogels en kleine dieren wordt zoveel mogelijk gestimuleerd. Elke tuin heeft zijn eigen karakter, afhankelijk van de ligging en van wat omwonenden er mee wilden bereiken.


Laat u verrassen, inspireren en kom vooral tot rust in de Binnentuinen van het  Spijkerkwartier.

De Binnentuinen van het Spijkerkwartier zijn verborgen parels, verstopt achter de vaak monumentale huizen van deze wijk. Het zijn oases van rust en groen, in het leven geroepen en verzorgd door de bewoners van de wijk.

De Binnentuinen van het Spijkerkwartier

Het voormalige Gymnasium aan de Statenlaan in Arnhem is een rijksmonument. De school is ontworpen door stadsarchitect Johan van Biesen en werd in 1938 gebouwd. In 2014 kreeg het pand een nieuwe bestemming. Ontwerpers Floris Schoonderbeek en Kathlijn de Booij ontwikkelden het gebouw tot een creatieve werk- en woongemeenschap, met als nieuwe naam ‘De Kleine Campus’. Gangen zijn overlegplekken geworden, de centrale hal een café, en de lerarenkamer een yogaruimte. Door ruimte en faciliteiten te delen, ontstaat een dynamisch gebruik van gebouwen en het omliggende buitengebied. Hierdoor wordt de locatie volledig benut en een gevoel van vrijheid optimaal ervaren. Ook nodigt het gedeelde gebruik uit tot ontmoeten en samenwerken. Zo ontstaat er synergie en ruimte om kennis te delen en nieuwe projecten te starten op De Kleine Campus. 
De Kleine Campus streeft ernaar om volledig vrij te zijn van fossiele brandstoffen. Daarom is het gebouw afgesloten van het gas, wordt het duurzaam verwarmd met een houtpalletkachel en wekken we zelf stroom op door middel van 205 zonnepanelen. 
De Kleine Campus is letterlijk een groene oase in centrum Arnhem. De tegels van het schoolplein zijn vervangen door groen en de buitenruimte is ingedeeld met 'functioneel groen'. Want de bomen rond het gebouw zijn niet alleen mooi, maar leveren ook appels, peren en noten voor het Kleine Campus Café. De waterplanten rond de vijver aan de voorzijde zuiveren het water. Het bos aan de buitenste randen van het terrein zorgt voor een natuurlijke bescherming tegen stadslawaai en biedt daarnaast frisse lucht en schaduw. 
Kortom: tijdens de Open Monumentendag is de historie voelbaar en de toekomst zichtbaar. Niet alleen in het gebouw, maar ook bij de diverse, creatieve en innovatieve ondernemers in het pand!

Het voormalige Gymnasium aan de Statenlaan in Arnhem is een rijksmonument dat momenteel gebruikt wordt als creatieve woon- en werkgemeenschap. De historie is hier tastbaar en de bewoners werken met passie, liefde en inventiviteit aan een meer duurzaam morgen – van voedselvoorziening tot energieopwekking!

De Kleine Campus

Vrijdag 10 juni  hebben wethouder Cathelijne Bouwkamp van Gemeente Arnhem en gedeputeerde Jan van der Meer van Provincie Gelderland Energiepark Koningspleij officieel geopend. In het park bevinden zich drie windmolens en 29.700 zonnepanelen. Voor de bouw van een vierde windmolen zijn de voorbereidende werkzaamheden onlangs begonnen. De windmolens die er al staan zijn van Rijn en IJssel Energiecoöperatie, waarin 566 inwoners van Arnhem en omgeving participeren.\
Rijn en IJssel Energiecoöperatie wil van duurzame energie een streekproduct uit de Rijn-en-IJssel-regio maken. Tegelijkertijd wil de coöperatie inwoners en het lokale bedrijfsleven verleiden tot energiebesparing en de keuze voor duurzame energie van eigen bodem.

Het bezoekerscentrum Koningspleij is elke laatste zaterdag van de maand geopend, van 14.00 tot 16.00 uur.

*Altijd al eens een windmolen van dichtbij willen bekijken? Wil je weten hoe een windmolen energie opwekt, hoe een zonnepaneel werkt of ben je benieuwd wat komt kijken bij de bouw van een wind- en zonnepark? Kom naar de open inloopmiddag bij het energiepark Koningspleij. Vrijwilligers van Rijn en IJssel Energiecoöperatie vertellen graag meer.*

Altijd al eens een windmolen van dichtbij willen bekijken? Wil je weten hoe een windmolen energie opwekt, hoe een zonnepaneel werkt of ben je benieuwd wat komt kijken bij de bouw van een wind- en zonnepark? Kom naar de open inloopmiddag bij het energiepark Koningspleij. Vrijwilligers van Rijn en IJssel Energiecoöperatie vertellen graag meer.

Energiepark Koningspleij

Meer informatie over de geschiedenis van de wijk Presikhaaf als een ‘openluchtmuseum van de wederopbouw’ vind je op[ MijnGelderland](https://mijngelderland.nl/inhoud/verhalen/geschiedenis-van-de-wijk-presikhaaf-in-arnhem).

Erfgoedwandeling door buurtbewoners en jongeren. Ze stellen zich aan je voor: 
“Als buurtbewoners en studenten van Presikhaaf University hebben we verschillende rondwandelingen gemaakt door de Arnhemse wijken Presikhaaf en Plattenburg. 

We staan stil bij de geschiedenis van onze wijken, bij monumentale gebouwen en kunstwerken die hier ooit stonden of nog steeds staan, en we wandelen door de prachtige parken Presikhaaf en Sacré Coeur. Zo leer je al wandelend veel over historie en cultuur van deze bijzondere wijken.”

Zin in een erfgoedwandeling gemaakt door buurtbewoners en jongeren? Leer al wandelend over de historie en cultuur van de Arnhemse wijken Presikhaaf en Plattenburg.




Erfgoedwandeling Plattenburg en Presikhaaf

Het Brinkman Visser-gemaal is een monument uit 1934 dat oorspronkelijk gebouwd werd om overtollig water uit de polder van Malburgen weg te malen. 
Later werd daar het wegpompen van rioolwater aan toegevoegd. 
De functie van het gemaal is jaren geleden overgenomen door het gemaal aan de Drielsedijk.
Dit industrieel erfgoed, het enige monument van Malburgen, is volledig gerestaureerd en herbergt op dit moment een woning en een horecagelegenheid als huiskamer van Malburgen.
In de kelder staat nog één van de drie grote pompen. Een bijzonder pand op een bijzondere plek die het bekijken meer dan waard is.

Ga eens binnen kijken in dit bijzondere monument, een huiskamercafé en museum in één. Een unieke plek waar je de geschiedenis van de wijk Malburgen kunt ontdekken en elkaar kunt ontmoeten. De bewoners geven graag een rondleiding.

Ga eens binnen kijken in dit bijzondere monument, een huiskamercafé en museum in één. Een unieke plek waar je de geschiedenis van de wijk Malburgen kunt ontdekken en elkaar kunt ontmoeten. 





Het Arnhems Gemaal, Malburgen

Hoeve Klein Mariëndaal staat op Landgoed Mariëndaal aan de rand van Arnhem, tegen Oosterbeek aan. Landgoed Mariëndaal staat zowel in de regio als daarbuiten bekend vanwege haar prachtige natuur, het markante Huis en de kenmerkende Groene Bedstee. Het Landgoed vormt met stroompjes, waterpartijen, golvende akkers, weiden, bossen en lanen al decennia lang een geliefd recreatiegebied. 
De historie van Mariëndaal is een enigszins verborgen, opmerkelijk stuk cultuurgeschiedenis. In de boerderij is de theeschenkerij van Zorgboerderij Stichting Hoeve Klein Mariëndaal gevestigd. Je kunt er terecht voor de lunch of een high tea, maar je kunt er ook gewoon een kop koffie of thee drinken met huisgemaakte taart. Er wordt zoveel mogelijk gewerkt met groente en fruit van eigen land. Vanaf het terras geniet je van het uitzicht op het erf en de groene omgeving. Op zondag 11 september is auteur Evertjan van Roekel aanwezig met zijn boek om over het landgoed en haar geschiedenis te vertellen.

Boerderij met theeschenkerij en pluktuin op het prachtige landgoed Mariëndaal. 

Hoeve Klein Mariëndaal

Het oude provinciehuis werd in de oorlog in september 1944 verwoest. 
Bij de wederopbouw van de stad werd ervoor gekozen om aan de zuidzijde van een groter marktplein het provinciehuis neer te zetten naar ontwerp van J.J.M. Vegter. Onder invloed van de Scandinavische architectuur werd het gebouw niet alleen ontworpen voor de overheid, maar ook voor de burger. De verbinding met de Sabelpoort zorgde voor een confrontatie tussen oud en nieuw. In het provinciehuis zijn architectuur en beeldende kunst nauw verbonden. Beeldende kunst werd in alle mogelijke vormen in het gebouw geïntegreerd. Op deze manier moest het gebouw symbool staan voor een herrijzend Nederland.

Het gebouw is zowel uitwendig als inwendig grotendeels bewaard gebleven. 
Ook van de oorspronkelijke interieurafwerking en het meubilair zijn de belangrijkste elementen behouden. 
Het gebouw is uitgebreid in 1974, eveneens naar ontwerp van Vegter en gerestaureerd/gerenoveerd in 2007. 
In 2017 werd een nieuwe uitbreiding van het gebouw in gebruik genomen, met een brede doorgang tussen beide provinciale gebouwen. 
Deze uitbreiding werd in 2018 uitgeroepen tot beste gebouw van het jaar.

Het monumentale Huis der Provincie inclusief de Sabelspoort aan de Markt in Arnhem, opent de deuren voor bezoekers. Volg een rondleiding en proef de sfeer van het gebouw. Zie welke maatregelen van verduurzaming zijn toegepast bij de renovatie van het gebouw. Bewonder de prachtige kunstcollectie van de provincie en laat je verrassen door de verhalen achter de kunstwerken. Iedereen is welkom!

**Duurzame organisatie**
In 2030 wil provincie Gelderland een klimaatneutrale organisatie zijn. Dit initiatief komt van Provinciale Staten, het hoogste bestuursorgaan. Om dit te bereiken is een klimaatplan met opgesteld met duidelijke acties. Laat u verder informeren tijdens de Open Monumentendag.

**Provinciale kunstcollectie**
Provincie Gelderland is ambassadeur voor de Gelderse beeldende kunst en heeft een eigen kunstcollectie van hoge kwaliteit. De collectie is zichtbaar, beleefbaar en betekenisvol in het Huis der Provincie en daarbuiten.

Het monumentale Huis der Provincie inclusief de Sabelspoort aan de Markt in Arnhem, opent de deuren voor bezoekers. Volg een rondleiding en proef de sfeer van het gebouw.

Huis der Provincie

### Het monument: de IJskelder

De kelder is meer dan 100 jaar in gebruik geweest bij de bewoners van De Villa. In 1919 liet de gemeente de koepel slopen en de kelder met zand vullen. De min of meer ‘vergeten’ kelder werd in 1999 herontdekt en in opdracht van de Vrienden van Sonsbeek gerestaureerd. De ijskelder in Park Sonsbeek is door zijn unieke vorm bijzonder te noemen. De kelder onderscheidt zich van andere ijskelders door de schuine zijwanden en de excentrisch geplaatste ingang.

Park Sonsbeek is in de 19e eeuw aangelegd in de Engelse landschapsstijl. Het hoorde toen bij het grote landgoed Sonsbeek. In 1899 is het park door de gemeente Arnhem aangekocht, waarna het openbaar toegankelijk werd. Het huidige Park Sonsbeek is, samen met de aangrenzende parken Zypendaal en Gulden Bodem, sinds 2005 een rijksmonument. In het park vind je bijzondere plekken zoals de Grote en Kleine Waterval, [de Belvédère toren](https://natuurcentrumarnhem.nl/locaties/de-belvedere/) en de [IJskelder](https://natuurcentrumarnhem.nl/locaties/de-ijskelder/).

Aan de rand van Park Sonsbeek vind je bezoekerscentrum [Molenplaats Sonsbeek.](https://natuurcentrumarnhem.nl/locaties/molenplaats-sonsbeek/) Hier is informatie te verkrijgen over Park Sonsbeek en vind je [restaurant A Beautifull Mess.](https://natuurcentrumarnhem.nl/locaties/restaurant-a-beautifull-mess/)

In Park Sonsbeek ligt een bijzonder monument van grote cultuurhistorische waarde; [de historische ijskelder](https://natuurcentrumarnhem.nl/locaties/de-ijskelder/). De IJskelder in park Sonsbeek is op de Open Monumentendag open voor bezoek tussen **11:00 -16:00 uur**. En speciaal op deze dag: voor de kinderen is er een heerlijk waterijsje!

Kom alles te weten over dit bijzondere historische monument en geniet van het prachtige uitzicht over Arnhem. Onze gidsen vertellen je alles over de toren en ontvangen je graag!

In Park Sonsbeek ligt een bijzonder monument van grote cultuurhistorische waarde; de historische ijskelder. 

IJskelder in Park Sonsbeek

De Koepelkerk is in 1837-1838 gebouwd. De huidige kerk is de opvolger van de oude St.-Janskerk, die in het begin van de 19de eeuw is gesloopt.
Deze eerdere kerk maakte deel uit van de Commanderij van Sint-Jan. De architect liet zich bij het ontwerpen inspireren door de Lutherse Koepelkerk in Amsterdam.
Het neoclassicistische pand is een zogenaamde centraalbouw met een achtzijdige plattegrond. De ronde middenruimte van het gebouw is omgeven door ionische zuilen. Er zijn in het interieur twee galerijen met balustrades. De kerk is een rijksmonument en bezit een hoge architectuurhistorische waarde.
De Koepelkerk is gebouwd als Protestantse kerk (nu: Gereformeerd vrijgemaakt).

In de kerk bevindt zich een nog oorspronkelijk Naber-orgel.

De Arnhemse Koepelkerk is een verborgen 19e-eeuwse parel midden in de binnenstad. Veel Arnhemmers zijn nog nooit binnen geweest, kom dus kijken tijdens de Open Monumentendagen!

Koepelkerk

De H. Martinuskerk is van de Rooms Katholieke Parochie Sint Eusebius. 
De kerk is door architect Alfred Tepe ontworpen als een kruisbasiliek met kleine nevenkoren naast het priesterkoor. Op 20 oktober 1875 is de kerk plechtig ingewijd door Mgr. A.I. Schaepman, toenmalig aartsbisschop. In het hoogaltaar bevinden zich de relieken van St. Bonifacius, de H. Florus en van de H. Martelaren van Gorcum.

Eén van de jongste aanwinsten is een glas-in-loodraam dat de Slag om Arnhem en de evacuatie verbeeldt en daarmee symbolisch is voor het lijden van de stad.

**Wist je dat?** 

Zich in deze kerk een glas-in-loodraam bevindt dat de slag om Arnhem en de evacuatie verbeeldt?

Bezoek de prachtige St. Martinuskerk in de Steenstraat. De kerk is open ter bezichtiging en het branden van een kaarsje. Op zondag 12 september wordt er een rondleiding gegeven door de kerk.

Bezoek de prachtige St. Martinuskerk in de Steenstraat. De kerk is open ter bezichtiging en het branden van een kaarsje. Of volg een rondleiding door de kerk. 

Sint-Martinuskerk

In 1849 werd een molen met de naam ‘De Hoop’ gebouwd aan de Amsterdamseweg te Arnhem, ter hoogte van de Rozenstraat. In 1870 liet de molenaar om onduidelijke redenen de huidige molen naar het toen nog onbebouwde Klarendal verplaatsen. Ook daar heette hij nog zo’n dertig jaar ‘De Hoop’.

Molen de Kroon is een ronde stenen stellingmolen. Dit is een verzamelnaam voor windmolens waarvan de romp bestaat uit een rond stenen bouwwerk. Een stellingmolen is een hoge windmolen met een galerij of stelling. Zo’n molen staat meestal in bebouwd gebied en moet hoog zijn om binnen de bebouwde kom voldoende wind te kunnen vangen, de zogenaamde ‘vrije windvang’. Ronde stenen molens met kruiwerk zijn altijd bovenkruiers. In de romp bevindt zich het gaande werk, de maalinrichting.


Kortom: een gezellige dag met verkoop van pannenkoeken en rondleidingen door de molen voor het hele gezin!


Foto: Theo Brink, Stichting Kunst in de Publieke Ruimte in Arnhem

Molen de Kroon Arnhem, beter bekend als ‘de Klarendalse Molen’, maakt gebruik van windenergie. Een oude techniek die al meer dan 170 jaar toegepast wordt. Neem een kijkje in de grootste machine van Arnhem!


De molenaars (vrijwilligers) vertellen je graag wat het molenaarsvak inhoudt en leiden je rond in deze maalvaardige molen. Bij voldoende wind wordt er graan gemalen. Natuurlijk worden ook heerlijke molenpannenkoeken gebakken en is er koffie, thee en limonade verkrijgbaar.

Molen de Kroon, beter bekend als ‘de Klarendalse Molen’, maakt gebruik van windenergie. Een oude techniek die al meer dan 170 jaar toegepast wordt. Neem een kijkje in de grootste machine van Arnhem!

Molen De Kroon

### Rijksmonument Park Sonsbeek

Park Sonsbeek is in de 19e eeuw aangelegd in de Engelse landschapsstijl. Het hoorde toen bij het grote landgoed Sonsbeek. In 1899 is het park door de gemeente Arnhem aangekocht, waarna het openbaar toegankelijk werd. Het huidige Park Sonsbeek is, samen met de aangrenzende parken Zypendaal en Gulden Bodem, sinds 2005 een rijksmonument.

Het park is niet alleen bijzonder door de grootte en ligging, maar ook door de hoogteverschillen. In een van de ijstijden, zo’n 100.000 jaar geleden, hebben gletsjers keien en zand tot ver in Nederland opgestuwd. Zo is het Veluwemassief met al haar heuvels en dalen ontstaan. In het park vind je bijzondere plekken zoals de Grote en Kleine Waterval, [de Belvédère toren](https://natuurcentrumarnhem.nl/locaties/de-belvedere/) en een [IJskelder](https://natuurcentrumarnhem.nl/locaties/de-ijskelder/).

### Duurzaamheid

Dit jaar is het thema van de Open Monumentendag ‘Duurzaamheid’. Natuurcentrum Arnhem is hét centrum in Arnhem als het gaat om duurzaamheid! Als educatief centrum leren we je graag hoe je zelf met duurzaamheid aan de slag kunt gaan: van meer groen in je omgeving tot het verbouwen en consumeren van eerlijk voedsel. Met monumenten als de [Witte Watermolen](https://natuurcentrumarnhem.nl/locaties/witte-watermolen/) en Sonsbeekpark als ons decor verbinden wij groen, duurzaamheid en cultureel erfgoed. Kom kijken en beleven!

Ga op zondag 11 september om 11:00 uur of 13:30 uur mee met één van onze gidsen om park Sonsbeek te verkennen. De wandeling duurt ongeveer 1,5 uur en start bij Bezoekerscentrum [Molenplaats Sonsbeek.](https://natuurcentrumarnhem.nl/locaties/molenplaats-sonsbeek/) Deze activiteit is gratis.

Kom vooraf of na afloop gerust genieten van een hapje of drankje bij [restaurant A Beautifull Mess](https://natuurcentrumarnhem.nl/locaties/restaurant-a-beautifull-mess/), gevestigd in Bezoekerscentrum Molenplaats Sonsbeek.

Ga mee met één van onze gidsen om park Sonsbeek te verkennen! Park Sonsbeek is in de 19e eeuw aangelegd in de Engelse landschapsstijl.

Molenplaats Sonsbeek: Gidswandelingen

### Park Sonsbeek

Park Sonsbeek is in de 19e eeuw aangelegd in de Engelse landschapsstijl. Het hoorde toen bij het grote landgoed Sonsbeek. In 1899 is het park door de gemeente Arnhem aangekocht, waarna het openbaar toegankelijk werd. Het huidige Park Sonsbeek is, samen met de aangrenzende parken Zypendaal en Gulden Bodem, sinds 2005 een rijksmonument.

### Duurzaamheid

Dit jaar is het thema van de Open Monumentendag ‘Duurzaamheid’. Natuurcentrum Arnhem is hét centrum in Arnhem als het gaat om duurzaamheid! Als educatief centrum leren we je graag hoe je zelf met duurzaamheid aan de slag kunt gaan: van meer groen in je omgeving tot het verbouwen en consumeren van eerlijk voedsel. Met monumenten als de [Witte Watermolen](https://natuurcentrumarnhem.nl/locaties/witte-watermolen/) en Sonsbeekpark als ons decor verbinden wij groen, duurzaamheid en cultureel erfgoed. Kom kijken en beleven!

Welke [Andere Arnhemmers](https://www.studiolakmoes.nl/andere-arnhemmers) herbergt Park Sonsbeek? Naast heel veel bijzondere flora en fauna, ook de oudste inwoners van Arnhem: de monumentale bomen. Neem bijvoorbeeld de oude Eik vlak naast de [Witte Watermolen,](https://natuurcentrumarnhem.nl/locaties/witte-watermolen/) de Rode Beuk op het grasveld in Park Zypendaal of de twee ‘poortwachters’ (Tamme kastanje bomen) bij Park Gulden Bodem. Elke boom heeft haar eigen verhaal en boswachter Jeroen Glissenaar vertelt je er graag alles over tijdens een uitgebreide wandeling!

Welke Andere Arnhemmers herbergt Park Sonsbeek? Naast heel veel bijzondere flora en fauna, ook de oudste inwoners van Arnhem: de monumentale bomen. Boswachter Jeroen Glissenaar neemt je mee!

Monumentale Bomenroute

Moscowa is met 32 hectare een van de grootste begraafplaatsen van Nederland. De gemeentelijke begraafplaats Moscowa is in 1876 in gebruik genomen. Hij is genoemd naar de dichtbij-gelegen boerderij Moskowa, maar de gemeenteraad heeft gekozen voor de spelling ‘Moscowa’ met een c. Er lag hier al een joodse begraafplaats (1864). De rooms-katholieke parochies kregen kort daarna een eigen begraafplaats tussen de algemene en joodse in. 

De oudste delen van het huidige Moscowa zijn in 1999 aangewezen als rijksmonument vanwege de grote landschappelijke en cultuurhistorische waarde. Het nieuwere gedeelte, ‘De Vlinder’ is gemeentelijk monument.

**De herinnering blijft.** 
Duurzaamheid speelt ook op Moscowa een grote rol. In de laatste jaren hebben we veel gedaan om de natuur nog verder te stimuleren. Zo zijn er insectenhotels geplaatst en insectlokkende bomen gepland, en is er een maaiplan ontwikkeld dat er voor zorgt dat beplanting, zoals het grasklokje en wilde tijm, weer op Moscowa kan groeien. 

De wandelroute voor Open Monumentendagen Arnhem  laat de verscheidenheid van Moscowa zien. Tijdens de wandeling komt u bijzondere monumenten tegen en ervaart u tegelijkertijd wat duurzaamheid betekent in en voor ons gedenkpark.

De kinderen kunnen een vogelhuisje beschilderen en mogen deze (laten) ophangen in de bomen op Moscowa. 

Op zondag wordt er bij de buitenaula (theehuis) vanaf 11.00 uur gezongen door de Bed Side Singers.

Duurzaamheid op een begraafplaats? Jazeker! Op Moscowa laten wij u dat graag zien. Een speciale wandelroute leidt u langs bijzondere monumenten en natuurgebieden. Er zijn activiteiten voor kinderen en op zondag is er live muziek. 

Moscowa

De woning Borgardijnstraat 3 is gebouwd in de periode 1918/1922 en hoort bij het complex woningen ‘Onder de Linden’. 
De architecten De Roos en Overeijnder uit Rotterdam ontwierpen de huizen als arbeiderswoningen. 
Voordat er werd gebouwd stonden hier woningen van een, ook voor die tijd, belabberde kwaliteit. 
Onder andere publieke dames hadden hier hun ‘bedrijfje’ gevestigd. Het gebied is het eerste saneringsproject in Arnhem. 
In 1930 waren de woningen aan verbetering toe, voor die tijd erg snel na oplevering. De keuken en de slaapkamer werden aangepast. 
De hoekkasten in de kamer en de keuken zijn nu in oude stijl teruggebracht. Ook de raampartijen zijn weer uitgevoerd in de oorspronkelijke indeling. 
Kijk ook even naar de lambriseringen onder de ramen! Een mooi detail: vroegen was baksteen een duur product.
De kelder laat goed zien hoe dit werd opgelost door bogen toe te passen bij de ondersteunende wanden.

Als je deze museumwoning binnengaat, stap je de jaren 20 binnen.
Het is zoveel mogelijk ingericht naar de tijd van toen en de bewoner vertelt je graag alles over vroeger.

Museumwoning Borgardijnstraat

De woning is in 1866 gebouwd in opdracht van het St. Peters Gasthuis. Architect H.C. Berends kreeg de opdracht om twee hofjes met elk 18 woningen te ontwerpen. Berends behoorde tot een bekende Arnhemse familie van timmerlieden, aannemers en architecten en was opgeleid bij Genootschap Kunstoefening. In beide hofjes woonden vooral ouderen, meest weduwes, hoewel er later ook arbeiders waren ondergebracht. Deze ‘arme ingezetenen’ woonden daarvoor in krotwoningen in de binnenstad. De woning is in 2016 gerestaureerd. In het halletje ligt een oude estrikvloer en in de trap is de ventilatieschuif van de kelder te zien. In de woonkamer valt de originele houten vloer en het houten plafond (3.70 meter hoog!) in het oog. Bijzonder is dat de woning over een bedstede beschikt, met een keldertje er onder. Woonkamer en hal zijn voorzien van boerenstucwerk. 

Een kleine woning, ingericht naar de tijd van toen en een bewoner die je graag alles vertelt over het petroleumstel, de houtkachel en nog veel meer.

150 jaar terug in de tijd? Neem een kijkje in de kleine woning, ingericht naar de tijd van toen en een bewoner die je graag alles vertelt over het petroleumstel, de houtkachel en nog veel meer. 


150 jaar terug in de tijd? Kom langs om de bijzondere sfeer te proeven van Museumwoning Vijverlaan.


Museumwoning Catharijnestraat

De woning Hazelaarstraat 69 is rond 1946 ontworpen door de architect W.E.D. de Geus en opgeleverd in 1947. Een eengezinswoning met kamer-en-suite: de voor- en achterkamer zijn gescheiden door schuifdeuren. In de hal en de keuken ligt een oorspronkelijke Granitovloer. Het aanrechtblok is wellicht van Bruynzeel, met Granitoblad. De roestvrij stalen spoelbak is zeer waarschijnlijk origineel. In de woonkamer zijn de Bruynzeeldeuren en de schouw origineel en werd de woning verwarmd door een kolenkachel. Oorspronkelijk had de woning geen badkamer. Een mooie woning, zoveel mogelijk ingericht naar de tijd van toen en een bewoner die je graag alles vertelt over vroeger.

Kom een kijkje nemen in deze Malburgse museumwoning, zoveel mogelijk ingericht naar de tijd van toen. Een bewoner vertelt je graag alles over vroeger.

Museumwoning Hazelaarstraat

De museumwoning Johan de Wittlaan is gebouwd in 1950. Een portiekflat was een nieuwe woonvorm met luxe die men in die tijd graag huurde. Zo heeft het trappenhuis een boodschappenliftje. In de gang van de woning ziet u wanden met beton-emaille en granitovloeren. Dit zet zich door in de keuken met een nog origineel keukenblok, Bruynzeeldeuren, een granito/terrazzo wasbak, een kolenhok op het balkon, een aparte kamer om de was te drogen, een originele schouw en nog veel meer details maken het beeld van die tijd compleet. 
Volkshuisvesting heeft deze woning met hart voor de jaren ’50 hersteld en de bewoner vertelt je graag alles over het leven van toen.

Kom een kijkje nemen in de museumwoning Johan de Witlaan. De bewoner vertelt je graag alles over het leven van toen. Je waant je in vroegere tijden. Een kijkje waard!

Benieuwd naar het huiselijk leven in de jaren '50? Dan moet je zeker een kijkje nemen in de museumwoning Johan de Witlaan!

Museumwoning Johan de Wittlaan

De woning is in 1951 gebouwd in opdracht van woningcorporatie Centrale Woningstichting, de voorloper van Volkshuisvesting Arnhem.
De opdracht was ’68 goedkope woningen’ in Malburgen te bouwen op basis van maar liefst veertien (ja, echt geen typefout) pagina’s bestek en voorwaarden. 
Tijd van wederopbouw na de Tweede Wereldoorlog, tijd van woningnood en schaarste als het ging om bouwmaterialen. 

Na een huurcontract van 65 jaar is de woning in 2017 gerestaureerd. Bijna alles in de woning is origineel. 
De vaste kasten (met alle sleutels), de gordijnplanken, de ijzeren deurkrukken, het beton-emaille op de wanden, de trap in de tuin etc. 

Het is één van de eerste doorzonwoningen, waardoor het woningtype met een voor- en achter(slaap)kamer naar de achtergrond werd verdreven. 
Het keukenblok is gerestaureerd: een prachtig Bruynzeel keukenblok met granito-blad, ontworpen door Piet Zwart. 
De badkamer heeft de originele granito-vloer en in de woonkamer ziet u de ouderwetse, zwarte kolenkachel als enige warmtebron. 

Een eengezinswoning, die de sfeer van toen ademt en een bewoner die je graag alles vertelt over het leven van toen.

In deze museumwoning gaan we terug naar de tijd van de wederopbouw en de woningnood in Malburgen. Deze eengezinswoning ademt de sfeer van toen.

In deze museumwoning gaan we terug naar de tijd van de wederopbouw en de woningnood in Malburgen. Deze eengezinswoning ademt de sfeer van toen!

Museumwoning  Zilverschoonstraat

Musis is een monumentale concertgebouw in Arnhem waar het verleden en het heden samensmelten.

Musis is een van de oudste concertgebouwen van Nederland. Het stamt uit 1847 en had toen nog één concertzaal. Musis is daarna nog verschillende malen verbouwd en vergroot. De belangrijkste wijzigingen vinden plaats in de jaren ’80 van de 19de eeuw. Toen kreeg Musis het aanzicht met de typerende koepels en de huidige concertzaal, de Muzenzaal. Deze zaal is nog steeds in gebruik en erg geliefd bij klassieke musici vanwege de bijzondere akoestiek. Zo mooi als muziek in de Muzenzaal klinkt, zo klinkt het nergens! 

In 2016 startte een grootschalige renovatie aan de Muzenzaal én werd er een nieuwe zaal aan gebouwd: de Parkzaal. Wat de zaal bijzonder maakt is dat je door een enorme glazen pui achter het podium uitkijkt over het Musispark. De zaal kan ook omgebouwd worden tot een poppodium: er treden (inter)nationale popartiesten op en er worden regelmatig dancefeesten georganiseerd.

In 2018 opende H.M. Koningin Máxima de nieuwe Parkzaal en ging Musis weer open. In datzelfde jaar werd het pand negen keer genomineerd en bekroond met vier (inter)nationale architectuurprijzen. Ben je benieuwd hoe oud en nieuw elkaar ontmoeten in dit concertgebouw? Tijdens een rondleiding kom je alles te weten over de historische details en de veelgeprezen architectuur.



fotograaf: Bart van Hoek

In 2018 werd het gerenoveerde Musis bekroond met vier (inter)nationale architectuurprijzen. Ben je benieuwd hoe oud en nieuw elkaar ontmoeten in één van de oudste concertgebouwen van Nederland?  Ontdek hoe verleden en heden samensmelten in Musis!

Ben je benieuwd hoe oud en nieuw elkaar ontmoeten in één van de oudste concertgebouwen van Nederland? Ontdek hoe verleden en heden samensmelten in Musis!


Musis- 175 jaar!

\*copyright omslagfoto: Rudie Riemens Rothuizen

Geen gebouw zo duurzaam als een monument; ze zijn niet van gister en gaan – als het goed is – ook nog lang mee. Tegelijkertijd zijn monumenten allesbehalve duurzaam in de actuele, engere zin van het woord. Hoe krijgen we ze *up to date* met behoud van de historische en architectonische kwaliteiten? Dat is de vraag die centraal staat tijdens de Opening van Open Monumentendag 2022 die CASA en Open Monumentendag Arnhem op vrijdag 9 september organiseren. Met bouwmeester Peter Koelewijn over de Eusebius, ‘de duurzaamste kerk van Nederland’, Johan Blokland ([opZoom architecten](https://opzoom.nl/)) over hergebruik in de Nieuwe Kerk en de voormalige Ambachtsschool aan de Boulevard en Martine Verheijen-Verkoijen ([Portaal](https://www.portaal.nl/)) over de verduurzaming van de monumentale Geitenkamp, waar woningcorporatie en bewoners samen optrekken. Wethouder Bob Roelofs opent tot slot officieel Arnhems Open Monumentendagweekend.

Geen gebouw zo duurzaam als een monument; ze zijn niet van gister en gaan – als het goed is – ook nog lang mee. Tegelijkertijd zijn monumenten allesbehalve duurzaam in de actuele, engere zin van het woord. Hoe krijgen we ze up to date met behoud van de historische en architectonische kwaliteiten? Dat is de vraag die centraal staat tijdens de Opening van Open Monumentendag 2022 die CASA en Open Monumentendag Arnhem op vrijdag 9 september organiseren. 

Opening Open Monumentendag 2022

In het dorp Elden vind je een mix van oude en nieuwe bebouwing. Rond de  Bonifatiuskerk aan de Huissensedijk bevindt zich de oude dorpskern. Deze omgeving krijgt de status van ‘Beschermd dorpsgezicht’. Ondanks de toevoeging van veel bebouwing heeft Elden het dorpse karakter kunnen behouden. Twee kerken, een molen, oude boerderijen, dijken en wielen, veel groen en een dorpsplein met horeca bepalen de prettige leefomgeving van Elden. 

De Historische Kring Elden, die dit jaar het 40-jarig jubileum viert, houdt de interessante geschiedenis van het dorp en de omgeving levendig. De Kring heeft één van de twee overgebleven noodwoningen in Elden als onderkomen en is vanaf september ingericht als een bezoekerscentrum in de sfeer van de naoorlogse jaren. Bezoekers van Open Monumentendagen Arnhem kunnen dan  het resultaat gaan zien.

‘De Hoop’ is één in 1846 gebouwde windmolen en rijksmonument. De molen is een witgeschilderde bakstenen korenmolen van het type beltmolen met twee koppelmaalstenen. 

De noodwoning staat op de nominatie om een gemeentelijk monument te worden. Het is één van de laatste noodwoningen waarvan er vele na de oorlog zijn gebouwd. Dit om aan de vraag om huisvesting in het dorp te voldoen. Elden werd zwaar getroffen door het oorlogsgeweld.

Een deel van Elden wordt binnenkort ‘Beschermd Dorpsgezicht’. Bezoekers van de Open Monumentendagen Arnhem krijgen met de dorpswandeling en de tentoonstelling in de noodwoning een mooi beeld van de unieke sfeer van het dorp.  Tijdens de wandeling wordt er ook een bezoek gebracht aan molen ‘De Hoop’. Deze molen uit 1846 kan ook op eigen gelegenheid worden bezocht.

Bezoekers van de Open Monumentendagen Arnhem krijgen met de dorpswandeling en de tentoonstelling in de noodwoning een mooi beeld van de unieke sfeer van het dorp.  Tijdens de wandeling wordt er ook een bezoek gebracht aan molen ‘De Hoop’. Deze molen uit 1846 kan ook op eigen gelegenheid worden bezocht.

Noodwoning en Molen “De Hoop” Elden

Het kerkgebouw dateert uit 1941, wat natuurlijk een vreemd moment was om een kerk te bouwen. Aan de andere kant wist men toen nog niet of de Duitse bezetting permanent zou zijn. De materiaalschaarste in deze tijd had als gevolg dat de kerk gebouwd is uit eenvoudig materiaal. Voor de architect, Gerrit Feenstra, was dit geen probleem. Hij had toch al een voorkeur voor eenvoud in een kerkgebouw. Zo zijn alle oorspronkelijke ornamenten in de kerk van smeedijzer vervaardigd, zelfs de kandelaars op het altaar. Na de oorlog moest er flink wat schade hersteld worden. Dit is aan de buitenkant nog te zien.


De vorm van de kerk maakt een tijdloze indruk. Zij doet denken aan een vroegchristelijk kerkje en heeft de grondstructuur van een basilica.
Verrassend is het vele licht in dit kleine gebouw.

De Oud-Katholieke Kerk ligt wat verstopt in de wijk Molenbeke. Voor de oorlog waren er al plannen en in 1941 werd  met toestemming van de overheid de kerk gebouwd. Materiaal was schaars dus uit noodzaak moest er sober en duurzaam gebouwd worden. Toch zijn er in het gebouw verstopt wat uitspattingen te vinden.
Het interieur is redelijk intact gebleven. Er is een liturgische aanpassing geweest met respect voor het oorspronkelijk interieur en er zijn toevoegingen van Arnhemse kunstenaars. Gerrit Feenstra was de architect en met recht kunnen we het een ‘Arnhemse kerk’ noemen.
Tijdens de openstelling zal de altaarruimte met de oorspronkelijke materialen ingericht worden en is er een aantal historische objecten te zien.

De Oud-Katholieken heten jullie van harte  welkom!

Duurzaamheid uit nood! De bouwvergunning voor deze kerk werd verleend onder voorwaarde van spaarzaam materiaalgebruik. In het ontwerp waren er bijvoorbeeld geen dakgoten. Het hemelwater wordt nog steeds op eigen terrein opgevangen. Hoe actueel!

Oud-Katholieke Kerk

In 1963 konden rechtbank en gerechtshof gaan rechtspreken in het nieuwe pand aan de Walburgstraat. Veel mensen beschrijven het pand als een betonnen massa en laat dat nou net ook de bedoeling zijn van de architect. 

De architect Sevenhuijsen koos voor een strak ontworpen doosvormige massa. 
Het betonnen gevelframe loopt op alle 4 gevels door en versterkt de heldere grondvorm. Door de invullingen in het betonframe afwisselend open of dicht te maken en door enkele onderbrekingen in het frame, bracht de architect accenten aan, waar hij dat vanuit de achterliggende ruimten of accentuering van functies nodig 
vond. 

De grote zittingszalen gaf hij dubbelhoge ramen aan de Walburgstraat waarvoor hij ook incidenteel de sparingen in het betonframe dubbelhoog maakte. Het is door deze subtiele accenten - de arcade, de trappen en de dubbelhoge ramen – dat de architect het gebouw stedenbouwkundig heeft verankerd.

Het Paleis van Justitie heeft sinds 31 juli 2015 de status van Rijksmonument als gevolg van het Beschermingsprogramma Wederopbouw 1959-1965. In totaal zijn 90 objecten uit de deze periode als rijksmonument aangewezen vanwege hun belang voor de geschiedenis, architectuur en kunst van vroeg-naoorlogs Nederland. Dat betekent dat het gebouw op nationaal niveau van zeer grote cultuurhistorische waarde is. Het gaat hier om het stedenbouwkundig concept van het bestuurskwartier, de architectonische uitwerking van het gebouw en de combinatie van drie justitiële functies.

Het Paleis van Justitie is een gebouw met een grote monumentale en culturele waarde. De meeste zittingszalen en andere openbare ruimtes zijn in de basis in 60 jaar niet aangepast. Maar de rechtspraak is uiteraard wel met de tijd meegegaan. Denk hierbij aan de digitale ontwikkelingen. Maar ook aan de rol van het slachtoffer en de eisen die dat meebrengt. Daarbij zijn er ook andere vormen van het oplossen van geschillen, zaken die voor de rechter komen. Mediation bijvoorbeeld, hiervoor is een hele andere inrichting van de zaal nodig. 


We renoveerden in 2021 en 2022 (een groot deel van) de openbare ruimtes. Het gaat hier om functionele verbeteringen en aanpassingen aan de huidige eisen van techniek. Een aantal zittingszalen kreeg meer en betere audiovisuele en digitale middelen. Verder kwam er nieuw meubilair, verlichting en stoffering. Ook kreeg de akoestiek de aandacht. Niet alleen de zittingszalen kregen een make-over. Ook pers- en advocatenkamer, balies, opvang- en wachtruimten. Een begeleidingscommissie zorgde voor een optimale afstemming van deze renovatie op de cultureel-historische waarden van de zittingszalen. Vanaf maart 2022 zijn de openbare ruimtes en zittingszalen weer klaar voor jarenlange rechtspraak.


Normaal zijn de openbare ruimtes ook echt openbaar. We laten publiek toe bij zittingen en het gebouw is vrij toegankelijk voor geïnteresseerden in architectuur en kunst. De coronamaatregelen zorgden ervoor dat we alleen de meest noodzakelijke personen bij een zitting konden toelaten. Voor andere geïnteresseerden bleven onze deuren een lange tijd gesloten. We zijn blij om u op zaterdag 10 september te kunnen laten zien hoe het gebouw er nu uitziet.

Wil je meer weten over dit monument en een bijzondere wijze van renoveren? Dit monument is voor functionele doeleinden aangepast, zorgvuldig afgestemd op de cultureel-historische waarden van het gebouw. We zijn blij om je op zaterdag 10 september te kunnen laten zien hoe het gebouw er nu uitziet.

Paleis van Justitie

De Parkstraatkerk is een zeldzaam voorbeeld van een kerk in de stijl van de Nieuwe Haagse School, ontworpen door H.B. Broekhuizen, met duidelijke invloeden van Frank Lloyd Wright.
In de kerk zijn een aantal interessante originele elementen te vinden, zoals het orgel, de lampen en de glas-in-loodramen.

Voor de achteloze voorbijganger is dit gebouw een oninteressant, bakstenen blok, verscholen tussen de prachtige 19e-eeuwse herenhuizen. Maar wie de moeite neemt verder te kijken, ontdekt een zeldzaam voorbeeld van de Nieuwe Haagse School, met originele elementen, waaronder bijzondere glas-in-loodramen. Volg een rondleiding en proef de sfeer van de kerk.

Wist je dat de Parkstraatkerk invloeden toont van het werk van de beroemde architect Frank Lloyd Wright? Volg een rondleiding en proef de sfeer van de kerk. 

Parkstraatkerk

De Velperweg is een historische invalweg vanuit Zutphen. Aan deze weg bevinden zich diverse parken en landgoederen, zoals Angerenstein, Rennen Enk, Sacré Coeur en Bronbeek.\
Bijna nergens in Nederland vond je aan het eind van de negentiende eeuw zoveel villa’s, landgoederen, en fraaie tuinen naast elkaar. Langs de weg stonden hoge bomen en het water van de beken was op veel plaatsen zichtbaar en hoorbaar. Begin twintigste eeuw kwam met de ENKA de industrie naar de Velperweg, daarna verschenen kantoren en maatschappelijke instellingen.

Door het toenemende verkeer, van paardentram tot trolleybus, verdween het lommerrijke karakter en is deze historische weg veranderd in een brede geasfalteerde en onveilige autoweg. De verdichting en verstening hebben als gevolg dat bij zware regenval vaker wateroverlast voorkomt. Daarom heeft de gemeente een plan gemaakt om de weg aan te pakken. In dit plan geven klimaatadaptatie en erfgoed oplossingen voor de verbetering van kwaliteit en veiligheid. Het plan is opgenomen in de Erfgoed Deal van het Rijk.

**Nieuwe plannen**\
Renaissance Velperweg voorziet in een veilige aantrekkelijke verkeersweg met een sterke koppeling met het aangrenzende erfgoed. De weg wordt versmald. Fietspaden komen vrij in het groen te liggen. En er wordt schaduwrijke laanbeplanting aangebracht. Historische beken komen terug en zichtlijnen vanaf de weg naar de landgoederen worden hersteld, waardoor de Velperweg weer verbonden is met haar omgeving. Hekwerken verschijnen weer in het straatbeeld en het kenmerkende Tolhuisje wordt opgeknapt. De Velperweg krijgt zo haar voormalige allure weer terug.\
Fietsen over de Velperweg wordt weer een aangename beleving waarbij natuur, cultuur en ontwerpkracht elkaar versterken.

*De Velperweg, een van de oudste wegen in Arnhem, krijgt zijn voormalige allure weer terug. Met erfgoed en klimaatadaptatie in de hoofdrol! Team Erfgoed van Gemeente Arnhem geeft een toelichting op de plannen voor de renaissance van de Velperweg en begeleiden een rondwandeling om ter plekke te kijken hoe de landgoederen en de beken weer met de weg worden verbonden.*

De Velperweg, een van de oudste wegen in Arnhem, krijgt zijn voormalige allure weer terug. Met erfgoed en klimaatadaptatie in de hoofdrol! 

Renaissance Velperweg. Presentatie en wandeling

De uit 1962 stammende (rijks)monumentale kerk toont de maatschappelijke veranderingen in de wederopbouwperiode. Het ontwerp van deze verdiepingskerk van de architect Jan Rotshuizen gaf ruimte aan een breder gemeenschappelijk gebruik van de nevenzalen en introduceert symboliek en mystiek in de kerkzaal. Dit was een opzienbarende trendbreuk ten opzichte van de lange traditie sinds de reformatie, die van ‘kale protestante gebedshuizen’. De Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed verwoordt het als het volgt: “…het monument is een essentieel toonbeeld van de cultuurhistorische of sociaalhistorische ontwikkelingen van de wederopbouwperiode in Nederland…” Dit was mede de reden om de kerk te bestempelen als rijksmonument.

In 1962 gebouwd als de Opstandingskerk is dit gebouw in 2020 verbouwd tot Nieuwe Kerk. Oude materialen zijn hergebruikt en de ruimte is aangepast aan gebruik in deze tijd. Een mooi voorbeeld van hoe een (rijks)monumentaal gebouw eigentijds kan blijven! 

**Toegankelijk en circulair**
Het ontwerp van opZoom architecten richt zich op een verbeterde toegankelijkheid, meer aandacht voor ontmoeting en een nieuwe intimiteit in de grote kerkzaal. 
De eerste stap is het toevoegen van een hoofdentree op het niveau van de Rosendaalseweg. Met daarbij een grote open pui, vide, lift, en een goed beloopbare trap. Daarnaast is in de voor de kerkgemeente ‘te grote’ kerkzaal, een nieuw transparant volume aangebracht waarbinnen de vieringen plaats vinden. In dit translucente en vrij hangende volume ontstaat er een intiemere sfeer voor de diensten met kleinere groepen.  Terwijl de zaalruimte als geheel nog steeds goed voelbaar is. 
De vrijgekomen ruimte in de kerkzaal wordt ingezet voor het ontmoeten. En bij de toegang in de zaal zijn onder het balkon een nieuwe pantry en een gedenkruimte gerealiseerd.

De monumentale maar minder comfortabele kerkbanken zijn in het gebouw hergebruikt. De verschillende onderdelen hebben een tweede leven: de leuningen vormen de begeleidende wand langs de nieuwe trap, de voetsteunen zijn verwerkt in de nieuwe wanden van de pantry en de gedenkruimte, en de zittingen zijn door de gemeenteleden verwerkt in de garderobes en tafeltjes. De meest directe vorm van circulariteit.

Een mooi voorbeeld van hoe een (rijks)monumentaal gebouw eigentijds kan blijven!  Oude materialen zijn hergebruikt en de ruimte is aangepast aan gebruik in deze tijd.

Rijksmonument Nieuwe Kerk

## Wist je dat?

Het Romeinse castellum in Meinerswijk ten prooi gevallen aan de gewelddadigheden van de Bataafse Opstand. Een teruggevonden, dikke brandlaag is daarvan de stille getuige.

**Rondleidingen naar de fundamenten van het Romeinse Castellum in Meinerswijk vanaf De Schuur bij De Steenen Camer**

De limes in Nederland is een gedeelte van de immense grensverdediging van het Romeinse Rijk, dat zich uitstrekte van Noord-Engeland tot in het Midden-Oosten en Noord-Afrika. De grenzen lagen langs natuurlijke barrières, zoals rivieren en woestijnen. Forten en wachtposten versterkten de grenzen. Het castellum Meinerwijk was zo’n Romeins fort. Het is vermoedelijk tussen het jaar 10 en 20 gebouwd. Tijdens de Bataafse Opstand in 69 is het door de Bataven in brand gestoken, maar daarna herbouwd en vergroot.\
De limes is voorgedragen voor de status UNESCO Werelderfgoed.

*Foto: Stichting Tijdlijn/Historische Projecten, Fort Meinerswijk Arnhem / Nederlandse Limes Samenwerking, Arnhem, 23-10-2016. [Beeldbank Romeinse Limes](https://www.flickr.com/photos/153175584@N02/32835790974/in/album-72157678493262894/)*

Ontdek onderdeel van Unesco Werelderfgoed het castellum bij Meinerwijk met een rondleiding.

Romeins castellum in Meinerswijk

Met vrijwilligers uit de wijk hebben de Biologische Tuinbouwvereniging Elderveld en Stichting Boomgaard De Steenen Camer een tuin ingericht met groenten, kruiden en fruitsoorten die ook in de Romeinse tijd hier werden verbouwd. Een pergola is beplant met clematis, wilde wingerd, hop en druiven. De akkers zijn beplant met historisch verantwoorde gewassen. In de kruidentuin staat een fontein en er is een waterput.

In de Romeinse tijd leverde de lokale Bataafse bevolking groente en fruit aan het naastgelegen Castellum, een Romeins verdedigingsfort langs de Rijn (nu Meinerswijk) van ca. 70 tot 300 (na Chr) op deze plaats vanuit hun (moes-) tuinen groente en fruit aan de ca 500 bewoners van het.

Ontdek het leven bij de Romeinse Limes en de gewassen die in die tijd al bestonden bij de Romeinse tuin!

Romeinse Tuin. Rondleidingen

Het Duivelshuis is één van de belangrijkste monumenten van Arnhem. De oorsprong ligt in de 15e eeuw – hertog Karel van Gelre kocht het in 1518. Het staat ook bekend als het huis van Maarten van Rossum, eigenaar in de 16e eeuw. Maarten van Rossem liet het huis verbouwen met een gevel volgens de nieuwste bouwmode. Deze stijl is veel later ‘Renaissance’ gaan heten. De gevel is een van de vroegste voorbeelden van deze stijl in Nederland. Ook liet Van Rossem het gebouw aankleden met tal van beelden. De saters aan de voorgevel werden door de Arnhemmers al snel aangezien voor duivels. Het is waarschijnlijk dat het huis ook zo aan zijn naam kwam. De Arnhemse burgemeesters hebben sinds 1830 hun werkkamer in het Duivelshuis. In de loop der tijd werden er nieuwe gebouwdelen aan het Duivelshuis gebouwd voor de functie als stadhuis.


In de Tweede Wereld Oorlog raakte het toenmalige stadhuis ernstig beschadigd. Het grootste gedeelte werd gesloopt, alleen het vrijwel onbeschadigde Duivelshuis werd behouden. Dit werd opgenomen in de nieuwbouw uit 1963. Dit naoorlogse stadhuis behoort samen met het Provinciehuis aan de Markt tot de eerste belangrijke overheidsgebouwen die in een geheel nieuwe naoorlogse opzet van het centrum werden ingepast.

Altijd al eens een kijkje willen nemen in het bestuurlijke hart van onze stad en het roemruchte Duivelshuis? Laat je dan rondleiden door het stadhuis.


Daarnaast is er voor eigenaren van historische panden die over verduurzaming nadenken, of andere geïnteresseerden, om 15:00 een lezing over verduurzaming van erfgoed. Deze lezing wordt gegeven door één van de adviseurs erfgoed van de gemeente en duurt ongeveer 30 minuten. Uiteraard kun je ook vragen stellen.

Altijd al eens een kijkje willen nemen in het bestuurlijke hart van onze stad en het roemruchte Duivelshuis? Laat je dan rondleiden door het stadhuis. Ook is er een lezing over verduurzaming van erfgoed.

Stadhuis en Duivelshuis

Rozet heeft sinds de opening diverse prijzen gewonnen. In een speciale rondleiding, langs bijzondere plekken in het gebouw, ontdek je waarom!

Rozet is in 2013 geopend: een multifunctioneel en duurzaam gebouw, ontworpen door Neutelings Riedijk Architecten. Het gebouw overbrugt het oude en nieuwe gedeelte van de stad en is één van de belangrijkste openbare gebouwen in Arnhem.


Naast veel innovatieve architectonische toepassingen, zijn in Rozet talloze maatregelen genomen om er een duurzaam gebouw van te maken. Van een vijver op het dak voor regenwateropvang tot aan gevelisolatie met schapenwol. Ontdek dit en nog veel meer tijdens de speciale rondleiding: Rozet: architectuur & duurzaamheid.

Rozet heeft sinds de opening diverse prijzen gewonnen. In een speciale rondleiding, langs bijzondere plekken in het gebouw, ontdek je waarom!




Rozet Rondleiding: architectuur & duurzaamheid

De Arnhemsche Scheepsbouw Maatschappij ASM, opgericht in 1889, was eens de grootste werkgever van Arnhem. De werf domineerde ‘de overkant’ van de Rijn tot in de jaren zeventig van de vorige eeuw. 

Vanaf 2015 voert Stichting Stadsblokkenwerf verschillende activiteiten uit en ontwikkelt op het terrein een kleinschalige historische scheepswerf.
Liefhebbers restaureren er hun oude schepen. Daarvoor is onder andere een werfloods gebouwd.

Het Werfpaviljoen uit 2016 is een ontwerp van de Arnhemse ontwerper Ruud-Jan Kokke. Het paviljoen staat op een kraanbaan van de voormalige ASM-werf en heeft een verrassende vormgeving. Het is als bouwpakket opgezet: eenvoudig te (de)monteren en op te slaan en relatief licht van gewicht. Sinds enkele jaren staat er een oude 25- meter-hoge werfkraan op het terrein en er is zelfs een stukje Berlijnse muur te vinden.

Ontdek deze spannende plek aan de Rijn en beleef een unieke ervaring in de werf. Bezoek de Stadsblokkenwerf en de oude ASM haven (Arnhemse Scheepsbouw Maatschappij) en doe mee aan een van de vele activiteiten.

Stadsblokkenwerf

**Van Rooms naar Syrisch Katholiek**

De voormalige R.K. Willibrorduskerk is in de jaren 1953-1956 gebouwd in de stijl van de Delftse School. Architect J. Sluijmer ontwierp het gebouw met een T-vormige plattegrond en een halfronde absis. Daarmee volgde hij het voorbeeld van vroegchristelijke basilieken. Ook de licht hellende daken, de rondboogvensters en de porticus met drie ronde bogen op zuilen zijn op vroegchristelijke voorbeelden gebaseerd.



**Sint-Jan Apostel Syrisch Katholieken**

De Willibrordkerk is in 2012 gesloten en in 2014 verkocht aan het patriarchaat van de Syrisch-Katholieke Kerk van Antiochië.  De Syrisch-Katholieke Kerk maakt deel uit van de oosters-katholieke kerken. Ze erkent de paus als hoofd. De kerk is in de 18e eeuw afgesplitst van de Syrische Kerk van Antiochië, ook wel Syrisch-Orthodoxe Kerk genoemd. De Syrisch katholieken komen oorspronkelijk uit Irak, Syrië en Libanon. De kerk wordt geleid door de Syrisch-Katholieke patriarch van Antiochië. Deze patriarch heeft zijn residentie in Beiroet, Libanon. Ze heeft tussen de 200.000 en 300.000 leden. Tijdens de eredienst wordt Aramees en Arabisch gesproken. Er is een eigen kerkelijke kalender en een eigen kerkelijke ceremonie, de Antiocheense ritus.



**Vervolgingen**

De afgelopen jaren zijn veel Syrisch-katholieken naar Europa gevlucht vanwege vervolgingen in hun landen van herkomst. In Arnhem is de geloofsgemeenschap door de toestroom van vluchtelingen sterk gegroeid.



**Historie**

De voormalige R.K. Willibrorduskerk is in de jaren 1953-1956 gebouwd in de stijl van de Delftse School. Architect J. Sluijmer ontwierp het gebouw met een T-vormige plattegrond en een halfronde absis. Daarmee volgde hij het voorbeeld van vroegchristelijke basilieken. Ook de licht hellende daken, de rondboogvensters en de porticus met drie ronde bogen op zuilen zijn op vroegchristelijke voorbeelden gebaseerd.

Bezoek de Syrisch-Katholieke Kerk. De voormalige Willibrordkerk. De kerk maakt deel uit van de oosters-katholieke kerken. De gemeenschap bestaat uit mensen afkomstig van Irak, Syrië, Libanon en Turkije.

Syrisch-Katholieke kerk (voormalige Willibrordkerk)

In deze voormalige school is nu Theater Het Hof gevestigd. Het schoolgebouw, ontworpen door Gerrit Versteeg, bevat veel Berlagiaanse details. Hardstenen elementen markeren de uit constructief oogpunt gezien belangrijke punten. In de middentoren en de rechter toren zijn resp. een zonnewijzer en een klok in aardewerk aangebracht. In de west- en de zuidgevel van de lokalenvleugel zijn terracotta reliëfs met voorstellingen van kinderspelen te vinden. De reliëfs zijn vervaardigd door Willem Coenraad Brouw. Het gebouw is aangewezen als Rijksmonument en huisvest momenteel Theater Het Hof. De theatergroep brengt drie à vier producties per jaar uit.

Maak kennis met dit sfeervolle theater in het Spijkerkwartier. Kijk rustig rond en geniet van openbare repetities van theaterstukken die plaatsvinden. Theater het Hof is gevestigd in een voormalige school waarvan de architectuur duidelijk op Berlage is geïnspireerd.

Maak kennis met dit sfeervolle theater in het Spijkerkwartier.
Kijk rustig rond en geniet van openbare repetities van theaterstukken die plaatsvinden.

Theater Het Hof

**Niets is zo duurzaam als esoterie**
Esoterie begon al bij Plato: “Als je maar een klein beetje van jouw idealen waarmaakt, wordt de wereld al stukken beter”. De eeuwen daarna  lag de nadruk op incarnatie en het ontdekken van de verborgen werkelijkheid achter dingen.

De laatste jaren zijn de verhalen over de Katharen zeer populair. Katharen geloven dat iedereen een goddelijke vonk in zich draagt.

Esoterische stromingen verdwijnen vaak ondergronds. Na 8oo jaar ‘radiostilte’ komen magie, astrologie en alchemie weer tot leven.

Vrijmetselaars bouwen met goede daden aan een betere wereld. 

Rozenkruisers staan open voor mysterie en voor goddelijke kennis.

Van Newton zijn we vergeten dat zijn hoofdbezigheid de alchemie was. Zijn boeken over natuurwetenschappen liggen in een glazen vitrine in het British Museum. Op de vlooienmarkt vind je zijn geschriften over alchemie.

Het begin van de twintigste eeuw was zo gewelddadig dat verbeelding en symbolisch denken weggedrukt werden. De mens maakte zich los van de natuur, die niet langer als magisch en betoverend werd beschouwd, maar eerder als een wereld van te observeren en te beheersen objecten. De natuur werd steeds minder gezien als een levend organisme.

Vanuit de esoterische gedachte dat natuur alles en iedereen verbindt ontwikkeld zich homeopathie, theosofie (De geest geneest) en antroposofie (niet God maar de mens staat centraal). Vanuit de antroposofie ontstaat biologisch dynamische landbouw. Nu kijkt niemand meer op van naturisme, yoga, chakra’s, meditatie en spiritualiteit.

Rond 1200 zijn er ridderverhalen over een levenbrengende kelk. Hedendaagse bestsellers in de esoterische geest zijn: The Lord of the Rings, Harry Potter en The Da Vinci Code.

Gelukkig levert de esoterie vandaag de dag opnieuw een tegengeluid met de gedachte dat de mens net zoveel liefde en emotie nodig heeft als rede, en mythen net zoveel als wetenschappelijke kennis. We beschikken immers niet voor niets over verbeeldingskracht. 



**Historie**

Het bouwtype is afgeleid van de preromaanse en vroegromaanse zaalkerkjes, waarvan er slechts weinigen bewaard zijn gebleven. Opvallend is het gebruik van een groot formaat baksteen dat het muurwerk een ambachtelijk, enigszins romantisch tintje geeft. Feenstra bouwde in Arnhem ook nog de Vrijzinnig Hervormde kerk en de Oud Katholieke H. Willibrorduskerk. De vormgeving van deze kapel is zeer sober, de goten ontbreken. Een dergelijk sober zaalkerkje past uitstekend in de landelijke omgeving waarin het is gebouwd.
Het kerkje heeft een rechthoekig schip, een smaller rechthoekig koor met in de rechte koorsluiting een ondiepe rechthoekige koornis. De kerk is opgetrokken in groot formaat quasi-handvorm bakstenen (moderne kloostermoppen. De zadeldaken van schip en koor zijn gedekt met gesmoorde verbeterde Hollandse pannen. De zijgevels van het schip bezitten elk in het middengedeelte een groep van drie hoge rondboogvensters en aan weerszijden daarvan op de gevelhoeken lage rondboogvensters. De zijgevels van het koor bevatten elk een rond venstertje. De koorsluiting is blind met een uitgebouwde koornis die eveneens door een zadeldak, bestaande uit één rij pannen gedekt is. Op de nok van het schipdak staat een vierkante houten klokkenstoel met topgevels en een zadeldakje met overstek.

Numerologie en gnostiek; Kabbala en yoga; Natuurgeneeskunde en de piramiden; Biologisch dynamische landbouw en duurzaamheid. Overeenkomst: zij zijn doordrenkt met esoterie.

In de esoterie gaat het om persoonlijke ontwikkeling. Je gelooft niet klakkeloos alles wat je voorgeschoteld wordt. Je onderzoekt via zintuigen, kunst, muziek en het leven. Zo leer je onafhankelijk denken.

Verscholen tussen de bomen, fraai op een heuvel gelegen sober zaalkerkje, dat is de Vrije Katholieke Kerk. Het oudste voorbeeld in Arnhem van de Delftse school. En geïnspireerd op Romaanse voorbeelden.

Vrije Katholieke Kerk. Niets is zo duurzaam als esoterie

**Nieuw gebouw met een oude geschiedenis...**

Het betrekkelijk nieuwe logegebouw aan de Arnhemsestraatweg 360 heeft een oude voorgeschiedenis. In de jaren '30 van de 20e eeuw ontvingen de Vrijmetselaars van Arnhem - destijds de "Loge van de Vrijmetselaars van de Gelderse Broederschap" - een aanzienlijke gift van de adellijke familie Van Boetzelaer, waarmee de loge in 1930 de Villa Beaulieu in Arnhem kon kopen. Dat gebouw deed tot 1981 dienst als logegebouw, maar werd te groot voor de Arnhemse loges. De verkoop van de kapitale villa bracht de middelen op om de Villa Hoogwijk aan de Arnhemsestraatweg 360 te Velp te kopen en later het nieuwe logegebouw er tegenaan te bouwen. 

De loges bouwden het oude koetshuis om tot tempel; deze deed dienst tot 1998, toen de nieuwbouw van het huidige logegebouw startte, direct grenzend aan villa Hoogwijk, op de plaats van het koetshuis en de voormalige stallen. De nieuwbouw duurde ca. 2 jaar; het logegebouw werd opgeleverd in 2000. De nieuwbouw kostte 1,2 miljoen gulden.

Omtrent de architect is nog onduidelijkheid. Te midden van de Vrijmetselaars bevonden zich maar liefst 5 architecten, die elk een bijdrage of op z'n minst een mening hebben gehad t.a.v. de nieuwbouw. De naam Ernst Camlot wordt genoemd als bestuurslid van weleer en mogelijk ook de uiteindelijke architect.

Tijdens deze Open Dag kun je alles vragen over de Vrijmetselarij. Je ziet de diverse ‘gereedschappen’ en de kleding die hoort bij de Vrijmetselarij. Natuurlijk is er aandacht voor de inrichting en alle prachtige symbolen, schilderijen en andere tekens die horen bij de Tempel en het Logegebouw. Een unieke kans om eens binnen te kijken!

Op zaterdag 10 september openen de gezamenlijke Arnhemse Vrijmetselaarsloges hun deuren van het gebouw aan de Arnhemsestraatweg 360 in Velp. Er zullen vertegenwoordigers van de verschillende loges aanwezig zijn. Zoals van de vrouwenloge Panta Rhei, van de gemengde loge Ramses en van de Rijnloge/Odd Fellows. Zij zullen het publiek het één en ander vertellen over de geschiedenis en doelstellingen van de Vrijmetselarij. Verder vinden op deze dag rondleidingen plaats, waarbij ook een kijkje in de Tempel genomen zal worden. Daarnaast is er een videopresentatie.

Tijdens deze Open Dag kun je alles vragen over de Vrijmetselarij. Je ziet de diverse ‘gereedschappen’ en de kleding die hoort bij de Vrijmetselarij. Natuurlijk is er aandacht voor de inrichting en alle prachtige symbolen, schilderijen
en andere tekens die horen bij de Tempel en het Logegebouw. Een unieke kans om eens binnen te kijken!


Vrijmetselaarsloges

De fundamenten van de Waalse kerk dateren uit omstreeks 1450. Toen werd de kapel gebouwd bij het Agnietenklooster. In 1636 stond het klooster vrijwel geheel leeg en werden de kloostergebouwen overgedragen aan het Sint Catharina gasthuis, één van de drie gasthuizen in Arnhem. De DrieGasthuizenGroep is tot op heden een grote actieve organisatie.
In 1751 stelde het bestuur van het Sint Catharina gasthuis de kapel ter beschikking van de Franstalige Waalse Hervormde Gemeente. De Waalse kerk is vanaf 1859 eigenaar van het gebouw.
De kerk werd in 1944 zwaar beschadigd en in 1952 was de herbouw en restauratie pas voltooid.
De kerk is als gotische kapel gebouwd. De voorgevel is na de Tweede Wereldoorlog gerestaureerd in de stijl van de Delftse school. De deur bij het balkon in de zuidgevel was vroeger de doorgang naar het kloostercomplex.

Meedoen aan Open Monumentendagen Arnhem betekent letterlijk de deur openen voor bezoekers. De kerk heeft een centrale plaats in het hart van de stad maar oogt nogal gesloten. Toch vinden heel veel activiteiten plaats achter de gesloten deuren!

De deuren van de Waalse kerk staan open voor iedereen die het gebouw wil bezichtigen. Wees welkom om even binnen te lopen of om je te verdiepen in de historie van de kerk.


Waalse kerk

St. Walburgiskerk (Rooms-Katholiek). 14e eeuwse kapittelkerk, thans parochiekerk. In oorsprong rechthoekige plattegrond; aanbouw van kapellen ca. 1499 en 1550; polygonaal koor 1853. Pseudo-basiliek met twee torens. Neo-barokke, rijk gesneden communiebank (XIX A). Gerestaureerd na oorlogsschade 1947-1951. Orgel met Hoofdwerk, Positief en Pedaal, in 1875 gemaakt voor de voormalige R.K. St. Eusebiuskerk te Arnhem. Na de sluiting van deze kerk werd het orgel in 1986 gerestaureerd en overgeplaatst naar de Walburgiskerk.

 

Op 22 juli 1808 werd de Sint-Walburgiskerk door koning Lodewijk Napoleon bij een bezoek aan de stad teruggegeven aan de Rooms-katholieke gelovigen. Sinds de Reformatie was de oudste nog bestaande kerk van Arnhem gebruikt als wapenopslagplaats en gevangenis. Met de komst van de Fransen in 1795 keerde de godsdienstvrijheid weer terug in de stad. Maar dat aan de katholieken ook weer een kerkgebouw ter beschikking werd gesteld, was een doorbraak.

Bij Walburgis Residenties staat duurzaamheid hoog op de agenda. Daarom is ernaar gestreefd om het hele kerkgebouw nú al van het aardgas af te halen, en niet pas richting 2050. De residenties in de torens zijn om die reden voorzien van een all-electric warmtepomp. Deze warmtepomp levert niet alleen warmte via vloerverwarming in koude periodes, maar ook comfortkoeling tijdens warmere dagen, zodat het in de residenties het hele jaar door goed toeven is. Ook is het schip van de kerk – een ruimte van duizend vierkante meter – aangesloten op het warmtenet van Vattenfall en zijn alle glas in lood vensters geïsoleerd door middel van glazen voorzetpanelen. De hele Walburgiskerk is hiermee duurzaam klaar voor de toekomst!

Bij Walburgis Residenties staat duurzaamheid hoog op de agenda. Daarom is ernaar gestreefd om het hele kerkgebouw nú al van het aardgas af te halen, en niet pas richting 2050. Gidsen leiden je rond in het gebouw!

Walburgis Residenties Arnhem

### Park Sonsbeek

Park Sonsbeek is in de 19e eeuw aangelegd in de Engelse landschapsstijl. Het hoorde toen bij het grote landgoed Sonsbeek. In 1899 is het park door de gemeente Arnhem aangekocht, waarna het openbaar toegankelijk werd. Het huidige Park Sonsbeek is, samen met de aangrenzende parken Zypendaal en Gulden Bodem, sinds 2005 een rijksmonument.

 

### Duurzaamheid

De [Witte Watermolen](https://natuurcentrumarnhem.nl/locaties/witte-watermolen/) staat op het terrein van bezoekerscentrum [Molenplaats Sonsbeek](https://natuurcentrumarnhem.nl/locaties/molenplaats-sonsbeek/) en is een van de oudste gebouwen van Arnhem. De molen maalt al koren sinds de 15e eeuw. Daarmee is Molenplaats Sonsbeek feitelijk het oudste industrieterrein van Arnhem. De bijzondere molen wordt aangedreven door het water van de Sint Jansbeek en produceert zo meel op 100% duurzame wijze!

 

Tot ziens tussen de molens!

[Molenplaats Sonsbeek](https://natuurcentrumarnhem.nl/locaties/molenplaats-sonsbeek/) organiseert in samenwerking met [Het Nederlands Watermuseum](https://watermuseum.nl/) een korte parkwandeling langs (een deel van) de historische Jansbeek; de levensader van Arnhem.

Aan de Sint Jansbeek vormden 13 watermolens Arnhems eerste bedrijventerrein. Van alle watermolens die er ooit gestaan hebben langs de Sint Jansbeek zijn er nog twee over; alleen [De Witte Watermolen](https://natuurcentrumarnhem.nl/locaties/witte-watermolen/) is nog in bedrijf.\
Onze parkgids zal tijdens een korte wandeling (max. 45 minuten) uitleggen wat het verschil is tussen de Begijnemolen en de Witte Watermolen. Hij zal ook duidelijk maken waar die molens hun ontstaan aan te danken hebben. Aan het einde van de wandeling kan de [Witte Watermolen](https://natuurcentrumarnhem.nl/locaties/witte-watermolen/) van binnen bekeken worden.

Aan de Sint Jansbeek vormden 13 watermolens Arnhems eerste bedrijventerrein. Van alle watermolens die er ooit gestaan hebben langs de Sint Jansbeek zijn er nog twee over; alleen De Witte Watermolen is nog in bedrijf.

Wandeling van Molen tot Molen

Willemeen is een rijksmonument dat nu in gebruik is als jongerencentrum met poppodium.

Voor de derde keer opent Willemeen haar deuren tijdens Open Monumentendag Arnhem. Bezoekers kunnen in het ruim 150 jaar oude gebouw rondkijken, zien wat er tegenwoordig gebeurt en in geschiedenis van dit pand leren kennen.

Kom bij de expositie alles te weten over het ontstaan van het pand als Rijkstelegraafkantoor, de functie die het gebouw vanaf 1868 ongeveer 50 jaar vervulde. Of bezoek de lezing van schrijver Sebastiaan Torenhof over de tweede functie van het gebouw, als kantoor van de Rijksbelastingdienst. Een functie die het gebouw van 1923 tot 1970 had.

Daarnaast is er livemuziek in de Grote Zaal, zijn er rondleidingen en zal er een exclusief voor deze dag gebrouwen bier te proeven zijn.

Voor de derde keer opent Willemeen haar deuren tijdens de Open Monumentendag Arnhem. Bezoekers kunnen in het ruim 150 jaar oude gebouw rondkijken, ervaren wat er tegenwoordig speelt, en in de geschiedenis van het pand duiken!




Willemeen

Kom kijken in een van de oudste gebouwen van Arnhem!

Aan de Sint Jansbeek, waar 13 watermolens Arnhems eerste bedrijventerrein vormden is nu alleen nog [De Witte Watermolen](https://natuurcentrumarnhem.nl/locaties/witte-watermolen/) in bedrijf. De Witte Watermolen staat op het terrein van bezoekerscentrum [Molenplaats Sonsbeek](https://natuurcentrumarnhem.nl/locaties/molenplaats-sonsbeek/) en maalt al koren sinds de 15e eeuw. De bijzondere molen wordt aangedreven door het water van de Sint Jansbeek en produceert zo meel op 100% duurzame wijze!

De molenaars geven je op de Open Monumentendag dag graag een rondleiding door dit unieke monument!

Kom kijken in een van de oudste gebouwen van Arnhem!